Khác với suy nghĩ của nhiều người, kiến trúc hoàn hảo của đền Taj Mahal không phải chỉ cần vài tháng hay vài năm mà nghĩ ra được. Nó là cả một quá trình lâu dài, tích lũy kinh nghiệm từ nhiều công trình được xây dựng xuyên suốt triều đại Mogul. Một vài trong số đó tọa lạc tại ngay chính thành phố Agra này. Mặc dù ngày nay Agra đầy bụi bặm và hỗn loạn, nhưng vào thế kỉ 16 nơi đây từng là viên ngọc quý của các hoàng đế Mogul.

Thời kì vàng son của Agra thực sự bắt đầu dưới thời của Akbar – vị hoàng đế Mogul thứ ba. Ông đã cho xây dựng một kinh đô ở bờ Tây sông Yamuna và kết nối nó với khắp nơi trong đế quốc. Kết quả là thành phố Agra nhanh chóng trở thành một trung tâm kinh tế, với số lượng hàng hóa qua đây nhiều vô kể. Nơi đây cũng phát triển thành một trung tâm học thuật, tôn giáo và nghệ thuật. Agra tiếp tục chứng kiến thêm vài công trình mới dưới thời của Jahangir, con trai Akbar. Tuy nhiên, vị hoàng đế này lại yêu thích Lahore và Kashmir hơn là Agra.

Người đã nâng tầm thành phố Agra và đưa nó vào lịch sử thế giới chính là Shah Jahan. Ông đã mang đến một kì quan kiến trúc cho Ấn Độ và thế giới – ngôi đền Taj Mahal tráng lệ. Bên cạnh đó, hoàng đế còn nâng cấp pháo đài Agra, thêm vào một vài cấu trúc mới. Nhưng khi người kế vị Aurangzeb dời đô về Delhi, thành phố này cùng với sự trù phú của nó dần lụi tàn. Mặc dù vậy, những giá trị về mặt văn hóa và lịch sử của Agra vẫn không hề nhạt phai. Nó vẫn còn hiển hiện trên những bức tường thành bằng sa thạch hay những họa tiết trang trí trong cổ mộ.

Thành phố Agra từng là viên ngọc quý của các hoàng đế Mogul.

Sừng sững bên dòng Yamuna, pháo đài Agra có lẽ là một trong những pháo đài hoành tráng nhất Ấn Độ. Lịch sử của nó bắt đầu từ thời kì Vương quốc Hồi giáo Delhi, nhưng tòa thành cổ xưa chẳng còn lại gì. Thiết kế ngày nay được xây dưới thời Akbar. Ông cũng cho đào hào và nâng cao tường thành, tăng khả năng phòng thủ của pháo đài. Dười thời của các hoàng đế tiếp theo, pháo đài Agra được nâng cấp và thêm vào nhiều kiến trúc.

Trong suốt hơn một thế kỉ, đây là trung tâm quyền lực của đế quốc Mogul. Nó là nơi sing sống của hoàng gia và đồng thời là một trại lính. Ngay cả bây giờ, phần lớn pháo đài vẫn dưới quyền kiểm soát của quân đội. Chính vì thế chỉ một phần pháo được mở cho khách tham quan. Cùng với đền Taj Mahal, pháo đài Agra đã trở thành một Di sản Văn hóa Thế giới vào năm 1983.

Pháo đài Agra là một tổ hợp gồm nhiều phong cách kiến trúc khác nhau. Trong khi, một vài công trình tựa như kiến trúc Ba Tư hay Trung Á. Một số khác lại lấy cảm hứng từ đền Kì Na hay cung điện Ấn Độ. Quần thể pháo đài được xem là một thành phố thu nhỏ, với nhiều đền đài và cung điện lớn nhỏ khác nhau. Trong đó, lớn nhất là Jahangiri Mahal được Akbar xây dựng cho những người vợ từ Rajasthan của ông.

Sắc đỏ của sa thạch chiếm lĩnh phần lớn pháo đài. Chỉ có những công trình được xây dưới thời Shah Jahan mới có màu trắng của cẩm thạch. Tiêu biểu như Khas Mahal – tư dinh của hoàng đế – hoàn toàn được làm từ cẩm thạch trắng. Trang trí trên tường là tranh khảm với hàng ngàn bông hoa, nghe nói từng được làm từ đá quý.

Trước khi biểu tượng tình yêu Taj Mahal xuất hiện, có một lăng mộ lộng lẫy không kém đã tồn tại ở thành phố Agra. Nó cũng được làm từ cẩm thạch trắng và trang trí bởi tranh khảm và rèm che tuyệt đẹp. Itimad-ud-Daulah là lăng mộ cho tể tướng và cha vợ của hoàng đế Jahangir. Công trình này được xây theo yêu cầu của kế hậu Nur Jahan và hoàn thành vào năm 1628, sau bảy năm xây dựng. Lăng mộ có cấu trúc hình chữ nhật, với bốn tháp hình bát giác ở bốn góc. Một khu vườn Ba Tư cổ điển được thiết kế xung quanh lăng mộ, bao gồm kênh dẫn nước, lối đi bằng sa thạch đỏ và những trảng cỏ xanh.

Một chiếc hộp trang sức bằng cẩm thạch.

Giây phút trông thấy lăng mộ Itimad-ud-Daulah, tôi lập tức liên tưởng đến một chiếc hộp trang sức. Những bức tường cẩm thạch trắng muốt được khảm họa tiết từ đá bán quý. Có rất nhiều hình dạng, nhưng chủ yếu là bình hoa, bình rượu và họa tiết đối xứng đậm chất Hồi giáo. Bên trong cũng được trang trí bởi vô số loài hoa được vẽ rất sinh động. Hướng dẫn viên cho biết lúc trước những hình hoa đó được làm từ đá quý, nhưng giờ đây chỉ còn trơ lại những hình vẽ. Để đưa ánh sáng vào bên trong, những tấm rèm tổ ong tinh tế được lắp xung quanh lăng mộ.

Nếu so về kích cỡ thì công trình này không thể so được với các lăng mộ hoàng đế. Nhưng xét về độ tinh xảo và thẩm mĩ thì có lẽ chỉ Taj Mahal mới vượt qua được. Thực ra, nhiều chi tiết ở đây đã tạo cảm hứng cho việc trang trí đền Taj Mahal.

Một công trình khác cũng đáng để tham quan chính là lăng mộ Akbar ở Sikandra, ngoại ô thành phố Agra. Mặc dù là nơi tôn thờ một trong những người trị vì vĩ đại nhất Ấn Độ, chỉ có một số ít du khách ghé qua đây. Thậm chí hướng dẫn viên của tôi còn nói ông không dẫn khách đến đây cũng đã hơn ba năm rồi. Ông giải thích rằng đền Taj Mahal quá nổi tiếng. Nó dường như khỏa lấp tất cả những công trình khác. Chính vì thế người ta chỉ đến xem Taj Mahal rồi đi, chứ không biết rằng ở Agra còn những lăng mộ khác. Tôi thấy thật đáng tiếc vì bản thân lăng mộ Akbar cũng không kém phần độc đáo.

Lăng mộ Akbar đặc biệt theo một cách riêng.

Theo truyền thống ở Trung Á, Akbar đã bắt đầu xây dựng lăng mộ từ khi ông còn sống. Tuy nhiên hoàng đế đã băng hà trước khi lăng mộ được xây xong. Việc xây dựng được chuyển tiếp cho Jahangir và ông đã hoành thành nó vào năm 1613. Lăng mộ này gồm bốn tầng được xây theo dạng kim tự tháp. Tầng trên cùng là nơi đặt ngôi mộ giả được trang trí bởi một lọng che làm từ cẩm thạch trắng. Ngoại trừ hầm mộ, tất cả các phòng đều được chạm khắc với vô số họa tiết hình hoa và hình học. 99 cái tên của Thánh Allah cũng được tìm thấy bên trong lăng mộ.

Lăng mộ Akbar được đặt giữa một khu vườn rộng lớn. Bao bọc xung quanh là một bức tường bằng sa thạch, mỗi mặt lại có một cổng vào. Tuy nhiên chỉ có cổng phía Nam là được mở cho du khách và đây cũng là cổng lớn nhất. Cổng vòm tráng lệ được trang trí bởi các họa tiết hình hoa làm từ cẩm thạch. Bên cạnh đó là các thiết kế đối xứng ít thấy ở những lăng mộ khác. Phía bên trên cổng là bốn tòa tháp theo kiểu thánh đường Hồi giáo, có kiến trúc giống hệt với tháp của đền Taj Mahal.